نکاح موقت و بذل مدت

فهرست عناوین کلی مقاله :

۱. تعریف و ماهیت نکاح موقت (نکاح منقطع)

۲. تعریف بذل مدت و مفاهیم نزدیک (اسقاط مدت، ابراء مدت)

۳. مستندات قانونی اصلی (مواد قانون مدنی و مقررات مرتبط)

۴. طرق انحلال نکاح موقت و جایگاه بذل مدت در میان آن‌ها

۵. آثار حقوقی بذل مدت نسبت به مهریه، نزدیکی و دیگر حقوق زوجه

۶. ماهیت حقوقی بذل مدت — عقد یا عمل یک‌جانبه؟ (دیدگاه‌های فقهی و حقوقی)

۷. وقوع بذل مدت و تشریفات لازم (قبول زوجه، شکل نوشتاری یا لفظی)

۸. امکان الزام زوج به بذل مدت از طریق دادگاه (عسر و حرج و شرایط قانونی)

۹. رویه‌ قضایی و آراء مهم دیوان‌عالی کشور و دادگاه‌ها

۱۰. تفاوت بذل مدت با طلاق و فسخ نکاح (مقایسه عملی و آثار حقوقی)

۱۱. استثنائات و موارد خاص (مدت طولانی، بذل قبل و بعد از نزدیکی، فوت زوجین)

۱۲. مرجع صالح و تعیین دادگاه صلاحیت‌دار برای دعاوی مربوط به بذل مدت

۱۳. راهکارهای عملی برای طرفین (نکات قراردادی و حقوقی)

۱۴. نتیجه‌گیری و خلاصه حقوقی

15. منابع و ماخذ

*****

۱. تعریف و ماهیت نکاح موقت (نکاح منقطع) :

نکاح موقت یا نکاح منقطع، عقدی است که میان زن و مرد برای مدت زمان مشخص و معین واقع می‌شود و با پایان یافتن آن مدت، عقد به‌صورت خودکار منحل می‌گردد. این نوع ازدواج، برخلاف نکاح دائم، دارای مدت محدود بوده و معمولاً مهریه و مدت باید در زمان عقد تعیین شوند؛ در غیر این صورت عقد باطل است.

قانون مدنی ایران این نوع ازدواج را به رسمیت شناخته و احکام آن را بر پایه فقه امامیه تنظیم کرده است. ویژگی‌های اصلی نکاح موقت عبارت‌اند از:

معین بودن مدت عقد

تعیین مهریه به صورت الزامی

پایان خودکار عقد با انقضای مدت

عدم لزوم طلاق برای پایان رابطه

*****

۲. تعریف بذل مدت و مفاهیم نزدیک (اسقاط مدت، ابراء مدت) :

«بذل مدت» به این معناست که زوج، پیش از پایان مدت نکاح موقت، باقی‌مانده زمان را به زوجه می‌بخشد و از ادامه زوجیت صرف نظر می‌کند. در این حالت عقد به پایان می‌رسد و رابطه زوجیت منحل می‌شود.

در منابع فقهی و حقوقی گاهی از اصطلاح «اسقاط مدت» یا «ابراء مدت» نیز استفاده می‌شود که ماهیت آن نزدیک به بذل مدت است. به زبان ساده، بذل مدت یعنی انصراف یک‌جانبه زوج از ادامه نکاح موقت.

*****

۳. مستندات قانونی اصلی (مواد قانون مدنی و مقررات مرتبط) :

مهم‌ترین ماده قانونی در این زمینه، ماده ۱۱۲۰ است که مقرر می‌دارد:

«عقد نکاح به فسخ یا به طلاق یا به بذل مدت در عقد انقطاع منحل می‌شود.»

همچنین در فصل مربوط به نکاح منقطع، مواد قانونی دیگری در خصوص مهریه، مدت و شرایط صحت عقد وجود دارد که تعیین‌کننده آثار و حدود بذل مدت هستند. از جمله:

ضرورت تعیین مهریه و مدت در نکاح موقت؛

انحلال خودکار عقد با پایان مدت؛

مشروعیت بذل مدت به عنوان یکی از طرق انحلال.

*****

۴. طرق انحلال نکاح موقت و جایگاه بذل مدت در میان آن‌ها :

انحلال نکاح موقت به سه روش امکان‌پذیر است:

۱. پایان یافتن مدت تعیین‌شده؛

۲. بذل مدت توسط زوج؛

۳. فسخ عقد در موارد قانونی.

بذل مدت در واقع راهی ساده و سریع برای پایان دادن به نکاح منقطع است و برخلاف طلاق، نیازی به تشریفات خاص ندارد.

*****

۵. آثار حقوقی بذل مدت نسبت به مهریه، نزدیکی و دیگر حقوق زوجه :

الف) اثر نسبت به مهریه:

اگر نزدیکی بین زوجین صورت گرفته باشد، زوجه مستحق تمام مهریه است و بذل مدت تأثیری در حق او ندارد.

اگر نزدیکی انجام نشده باشد، رویه و نظر غالب این است که زوجه مستحق تمام مهریه تعیین‌شده خواهد بود مگر اینکه در عقد شرط خاصی وجود داشته باشد.

ب) اثر نسبت به حقوق زوجه:

با بذل مدت، رابطه زوجیت منحل می‌شود و آثار حقوقی نکاح موقت پایان می‌یابد. از جمله:

سقوط حقوق و تکالیف زوجیت؛

شروع عده پس از بذل مدت؛

امکان ازدواج مجدد زوجه پس از پایان عده.

ج) اثر نسبت به نزدیکی:

در صورت وقوع نزدیکی پیش از بذل مدت، زوجه حق مطالبه کامل مهریه را دارد. در غیر این صورت، شرایط عقد و نظر دادگاه تعیین‌کننده خواهد بود.

*****

۶. ماهیت حقوقی بذل مدت — عقد یا عمل یک‌جانبه؟ (دیدگاه‌های فقهی و حقوقی) :

فقها و حقوقدانان درباره ماهیت بذل مدت دو دیدگاه عمده دارند:

۱. دیدگاه اول: بذل مدت یک عمل یک‌جانبه است و نیازی به قبول زوجه ندارد. این دیدگاه در فقه امامیه و در رویه قضایی ایران پذیرفته شده است.

۲. دیدگاه دوم: بذل مدت شبیه به نوعی عقد است و باید با اراده دو طرف صورت گیرد.

در حقوق ایران دیدگاه اول پذیرفته شده و زوج به‌تنهایی می‌تواند مدت را بذل کند.

*****

۷. وقوع بذل مدت و تشریفات لازم (قبول زوجه، شکل نوشتاری یا لفظی) :

بذل مدت با اراده یک‌جانبه زوج واقع می‌شود.

برای صحت بذل مدت نیازی به قبول زوجه نیست.

بذل مدت می‌تواند به صورت شفاهی یا کتبی انجام شود.

برای اثبات در محاکم، شکل کتبی توصیه می‌شود.

در صورت بروز اختلاف، زوجه یا ورثه باید وقوع بذل مدت را اثبات کنند.

*****

۸. امکان الزام زوج به بذل مدت از طریق دادگاه (عسر و حرج و شرایط قانونی) :

هرچند بذل مدت اصولاً با اراده زوج انجام می‌شود، اما در موارد خاص، مانند ایجاد عسر و حرج برای زوجه، دادگاه می‌تواند زوج را ملزم به بذل مدت کند. مواردی مانند:

ترک انفاق توسط زوج؛

سوء رفتار و سوء معاشرت؛

مدت بسیار طولانی عقد؛

سلب آزادی و حیثیت زوجه؛

موارد مشابه که ادامه رابطه را غیرقابل تحمل می‌کند.

در رویه قضایی، در نکاح‌های موقت بسیار طولانی (مثلاً ۹۹ ساله)، دادگاه‌ها حکم الزام به بذل مدت را صادر کرده‌اند.

*****

۹. رویه‌ قضایی و آراء مهم دیوان‌عالی کشور و دادگاه‌ها :

در آرای متعدد ، از جمله رأی صادره در تاریخ ۱۳۹۳/۰۸/۰۶ (شعبه حقوقی دیوان عالی کشور)، مقرر شده است:

در نکاح موقت با مدت غیرمتعارف (۹۹ سال)، در صورت ایجاد عسر و حرج برای زوجه، دادگاه می‌تواند زوج را به بذل مدت ملزم کند.

بذل مدت نیاز به رضایت زوجه ندارد و با اراده زوج محقق می‌شود.

دادگاه در مقام حل اختلاف و احراز عسر و حرج می‌تواند این الزام را صادر نماید.

همچنین آرای متعدد محاکم خانواده در زمینه احراز وقوع بذل مدت و آثار آن صادر شده است.

*****

۱۰. تفاوت بذل مدت با طلاق و فسخ نکاح (مقایسه عملی و آثار حقوقی) :

به طور خلاصه می‌توان گفت:

طلاق: عمل حقوقی برای پایان دادن اختیاری به ازدواج دائم است.

فسخ نکاح: عمل حقوقی برای پایان دادن اجباری به ازدواج (دائم یا موقت) به دلیل وجود یک عیب یا شرط خاص است.

بذل مدت: عمل حقوقی برای پایان دادن زودهنگام به ازدواج موقت توسط مرد است.

در ادامه، هر یک را به تفصیل و با ذکر وجوه تمایز توضیح می‌دهیم.

۱. طلاق :

طلاق ایقاعی است (یعنی تنها به اراده یک طرف - مرد - محقق می‌شود) که به موجب آن، مرد به اختیار خود و بدون نیاز به دلیل خاصی، عقد نکاح دائم را منحل می‌کند.

مهم‌ترین ویژگی‌های طلاق:

مخصوص عقد دائم است: در عقد موقت، طلاق معنا ندارد.

حق مرد است: در قانون ایران، حق طلاق در اختیار مرد است. زن نیز می‌تواند با شرط ضمن عقد (وکالت در طلاق)، این حق را به دست آورد.

نیاز به صیغه طلاق دارد: طلاق یک عقد نیست، بلکه یک ایقاع است و باید با الفاظ مخصوص (صیغه عربی یا فارسی) جاری شود.

دارای انواع مختلف است: مانند طلاق رجعی (که در دوران عده مرد می‌تواند رجوع کند)، طلاق بائن (که رجوع در آن ممکن نیست، مانند طلاق قبل از نزدیکی) و طلاق خلع و مبارات (که با بخشش مالی از سوی زن همراه است).

دارای عده است: زن پس از طلاق (به جز در طلاق قبل از نزدیکی یا یائسه) باید عده نگه دارد (۳ طهر برای زنان غیریائسه).

۲. فسخ نکاح :

فسخ نکاح به معنای برهم زدن عقد به دلیل وجود یک خلل یا عیب در زمان انعقاد عقد یا پس از آن است. این عمل بر اساس قانون و نه صرفاً اراده یکی از طرفین، انجام می‌شود.

مهم‌ترین ویژگی‌های فسخ نکاح:

هم در عقد دائم و هم در عقد موقت جاری است.

دلایل آن قانوناً مشخص شده است: فسخ می‌تواند به دلایل زیر صورت پذیرد:

  عیوب در یکی از زوجین: مانند جنون، عیوب جنسی (عنن در مرد، قرن یا افضاء در زن) در عقد دائم. در عقد موقت، فقط عیوب مرد (عنن) باعث حق فسخ برای زن می‌شود.

  خیارات (گزینه‌های فسخ): مانند تخلف از شرط صفت (مثلاً مردی که دکتر معرفی شده، پزشک نباشد) یا شرط نتیجه.

  عدم پرداخت نفقه: در صورت عدم پرداخت نفقه توسط مرد، زن می‌تواند عقد را فسخ کند.

نیاز به حکم دادگاه ندارد، اما توصیه می‌شود: در بسیاری از موارد، فرد می‌تواند با اراده خود عقد را فسخ کند، اما برای جلوگیری از اختلافات آتی، بهتر است از دادگاه حکم فسخ گرفته شود.

دارای عده است: اگر فسخ پس از نزدیکی باشد، زن باید عده نگه دارد (عده فسخ نکاح مانند طلاق است).

۳. بذل مدت :

بذل مدت، عمل حقوقی است که فقط در عقد موقت (صیغه) مصداق دارد. به این معنا که مرد، باقی‌مانده مدت عقد موقت را به زن بخشیده و او را زودتر از موعد مقرر، آزاد و رها می‌سازد.

مهم‌ترین ویژگی‌های بذل مدت:

مخصوص عقد موقت است.

حق مرد است: مانند طلاق، این یک ایقاع است و مرد می‌تواند مدت باقی‌مانده را به زن ببخشد.

نیاز به لفظ خاصی ندارد: اما معمولاً با عباراتی مانند "بذل کردم" یا "بقیه مدت را بخشیدم" انجام می‌شود.

با بذل مدت، عقد بلافاصله منحل می‌شود.

عده دارد: اگر رابطه زناشویی رخ داده باشد، زن باید به مدت دو طهر (حدود ۴۵ روز) عده نگه دارد. اگر رابطه‌ای صورت نگرفته باشد، عده ندارد.

*****

۱۱. استثنائات و موارد خاص (مدت طولانی، بذل قبل و بعد از نزدیکی، فوت زوجین) :

الف) مدت طولانی:

در نکاح‌های موقت با مدت بسیار زیاد، رویه قضایی امکان الزام به بذل مدت را به دلیل عسر و حرج پذیرفته است.

ب) بذل قبل از نزدیکی:

در صورت بذل مدت قبل از نزدیکی، زوجه همچنان مستحق مهریه است؛ اما امکان توافق بر کاهش یا بخشش وجود دارد.

ج) فوت زوج یا زوجه:

در صورت فوت زوج یا زوجه، نکاح منقطع منحل می‌شود و بذل مدت پس از فوت اثر ندارد.

*****

۱۲. مرجع صالح و تعیین دادگاه صلاحیت‌دار برای دعاوی مربوط به بذل مدت :

مرجع صالح برای رسیدگی به دعاوی مرتبط با نکاح موقت و بذل مدت:

دادگاه خانواده در محل اقامت زوجه؛

در صورت طرح دعوای الزام به بذل مدت یا اثبات بذل مدت، صلاحیت ذاتی با دادگاه خانواده است؛

در صورت وجود اختلاف مالی یا مطالبه مهریه پس از بذل، همین دادگاه صلاحیت رسیدگی دارد.

*****

۱۳. راهکارهای عملی برای طرفین (نکات قراردادی و حقوقی) :

بذل مدت حتماً به‌صورت کتبی و با تاریخ مشخص انجام شود.

اگر زوج قصد دارد مهریه را هم ببخشد، باید به‌صورت صریح و جداگانه قید شود.

زوجه در صورت مواجهه با نکاح طولانی و عسر و حرج، می‌تواند با ارائه مدارک، الزام زوج به بذل مدت را از دادگاه بخواهد.

استفاده از خدمات وکلای متخصص خانواده برای تنظیم سند و دادخواست به شدت توصیه می‌شود.

درج شروط ضمن عقد می‌تواند از بروز اختلاف در آینده جلوگیری کند.

*****

۱۴. نتیجه‌گیری و خلاصه حقوقی:

بذل مدت یکی از مهم‌ترین طرق قانونی انحلال نکاح موقت در نظام حقوقی ایران است. این عمل با اراده یک‌جانبه زوج محقق می‌شود و آثار حقوقی فوری دارد.

در مواردی که ادامه نکاح موجب عسر و حرج زوجه باشد، دادگاه می‌تواند حکم الزام به بذل مدت را صادر کند. مهریه در این حالت، تابع وضعیت نزدیکی و شروط عقد است.

ثبت رسمی بذل مدت و تنظیم دقیق متن آن از بروز دعاوی بعدی جلوگیری می‌کند. مرجع صالح رسیدگی به دعاوی مرتبط با بذل مدت، دادگاه خانواده است.

*****

15 منابع و ماخذ :

ماده ۱۱۲۰ قانون مدنی

آراء متعدد در خصوص الزام به بذل مدت (از جمله رأی مورخ ۱۳۹۳/۰۸/۰۶)

نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه در خصوص آثار بذل مدت

رویه محاکم خانواده در احراز وقوع بذل و آثار مهریه

متون فقهی و حقوقی در باب نکاح منقطع و انحلال آن

*****