نفقه

فهرست عناوین اصلی :

۱. تعریف و مبانی قانونی نفقه

۲. نفقه همسر (زوجه) و شرایط استحقاق آن

۳. آثار تمکین و نشوز بر نفقه زوجه

۴. نفقه در نکاح موقت و تفاوت آن با نکاح دائم

۵. نفقه فرزندان و شرایط تعلق آن

۶. نفقه اقارب (خویشاوندان واجب‌النفقه)

۷. مرجع صالح و صلاحیت دادگاه در دعاوی نفقه

۸. طرق مطالبه نفقه و اجرای احکام مربوطه

۹. ضمانت اجرای مدنی و کیفری ترک انفاق

۱۰. آرای وحدت رویه و رویه قضایی مرتبط با نفقه

۱۱. استثنائات و نظریات مشورتی و اختلافات قضایی

۱۲. نمونه دلایل و مستندات لازم برای مطالبه نفقه

۱۳. جمع‌بندی و توصیه‌های کاربردی

14. ماخذ و منابع

*****

۱. تعریف و مبانی قانونی نفقه :

نفقه در اصطلاح حقوقی به مجموعه‌ای از هزینه‌های متعارف زندگی گفته می‌شود که یک شخص به موجب قانون مکلف به پرداخت آن به دیگری است. این تکلیف غالباً از روابط خانوادگی ناشی می‌شود. مهم‌ترین موارد الزام به پرداخت نفقه در نظام حقوقی ایران عبارت است از نفقه زوجه، نفقه فرزندان و نفقه اقارب.

ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی مقرر می‌دارد:

«در عقد دائم، نفقه زن به عهدۀ شوهر است.»

ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نیز تعریف نفقه را به صورت تمثیلی بیان کرده است:

«نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطۀ نقصان یا مرض.»

این تعاریف نشان می‌دهد که نفقه محدود به موارد مذکور نیست، بلکه هر هزینه‌ای که عرفاً برای معیشت متعارف لازم باشد، داخل در نفقه است. مبنای اصلی الزام به پرداخت نفقه در نظام حقوقی ایران، تکلیف قانونی، عرفی و خانوادگی است و نه صرفاً یک توافق قراردادی.

*****

۲. نفقه همسر (زوجه) و شرایط استحقاق آن :

زوجه در نکاح دائم به موجب قانون حق دریافت نفقه را دارد و این حق مطلق بوده و منوط به وضعیت مالی زوجه نیست. یعنی حتی اگر زن از نظر مالی متمکن باشد، تکلیف زوج برای پرداخت نفقه ساقط نمی‌شود. نفقه زوجه یک حق مالی مستقل است و قابل مطالبه در هر زمان می‌باشد.

شرایط استحقاق نفقه زوجه:

۱. وجود عقد نکاح دائم صحیح و معتبر

۲. استمرار رابطه زوجیت در زمان مطالبه نفقه

۳. تمکین زوجه از زوج (جز در موارد استثنایی)

۴. عدم سقوط حق به موجب حکم قانونی (مانند نشوز)

مصادیق نفقه زوجه عبارت است از: مسکن متناسب با شأن زوجه، خوراک متعارف، پوشاک مناسب فصول سال، لوازم منزل و اثاث ضروری زندگی، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و در صورت نیاز، هزینه استخدام خادم. تعیین میزان دقیق نفقه بسته به عرف، شأن خانوادگی زوجه و توان مالی زوج بر عهده دادگاه است.

ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی تصریح می‌کند که زن می‌تواند نفقه گذشته خود را نیز مطالبه نماید و این حق مشمول مرور زمان نیست.

*****

۳. آثار تمکین و نشوز بر نفقه زوجه :

مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی:

«هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.»

بنابراین، شرط اصلی استحقاق نفقه، تمکین عام و خاص است. تمکین عام به معنای زندگی مشترک زیر یک سقف و رعایت وظایف خانوادگی و اخلاقی است و تمکین خاص به معنای برقراری روابط زناشویی مشروع می‌باشد.

چنانچه زوجه از تمکین امتناع نماید و این امتناع بدون عذر موجه باشد، نشوز محقق شده و حق نفقه از او سلب می‌شود. اما در موارد زیر نشوز محقق نمی‌شود و زن همچنان مستحق نفقه است:

۱. وجود عذر موجه برای عدم تمکین (مانند بیماری یا خوف ضرر جانی، مالی یا شرافتی)

۲. تخلف زوج از تأمین مسکن مستقل و مناسب

۳. سوء رفتار و بدرفتاری شوهر که ادامه زندگی مشترک را غیرقابل تحمل نماید

در صورت بروز اختلاف، تشخیص تحقق تمکین یا نشوز بر عهده دادگاه خانواده است.

*****

۴. نفقه در نکاح موقت و تفاوت آن با نکاح دائم :

در نکاح موقت (صیغه)، پرداخت نفقه به صورت قانونی الزامی نیست مگر اینکه:

۱. در ضمن عقد شرط پرداخت نفقه شده باشد

۲. پرداخت نفقه به موجب عرف مسلم بین طرفین لازم باشد

بنابراین اصل بر عدم تعلق نفقه در عقد موقت است و زوجه در عقد موقت فقط در صورت وجود شرط یا عرف می‌تواند مطالبه نفقه کند. این یکی از تفاوت‌های مهم بین نکاح دائم و موقت است.

*****

۵. نفقه فرزندان و شرایط تعلق آن :

نفقه فرزندان طبق قانون مدنی بر عهده پدر است. ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی مقرر می‌دارد:

«نفقه اولاد بر عهده پدر است و پس از فوت پدر یا عدم قدرت او بر عهده اجداد پدری می‌باشد.»

نفقه فرزند شامل هزینه‌های خوراک، پوشاک، مسکن، درمان، آموزش و سایر نیازهای متعارف متناسب با سن، وضعیت جسمی و اجتماعی فرزند است. فرزند اعم از پسر و دختر تا زمانی که مستقل نشده و نیاز مالی دارد، واجب‌النفقه محسوب می‌شود.

در مورد فرزندان بالغ نیز چنانچه توانایی تأمین معیشت نداشته باشند (مثلاً در حال تحصیل یا مبتلا به بیماری)، تکلیف پرداخت نفقه باقی است.

در صورت امتناع پدر از پرداخت نفقه، مادر یا قیم می‌تواند از طرف فرزند اقدام به طرح دعوای نفقه کند.

*****

۶. نفقه اقارب (خویشاوندان واجب‌النفقه) :

بر اساس ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی:

«کسی ملزم به انفاق به دیگری است که اولاً ملزم به انفاق در خط عمودی صعودی یا نزولی باشد و ثانیاً توانایی مالی داشته باشد و ثالثاً شخص واجب‌النفقه نیازمند باشد.»

بنابراین اقارب در خط عمودی صعودی (مانند پدر و مادر) و نزولی (مانند فرزندان و نوه‌ها) در صورت نیاز، واجب‌النفقه محسوب می‌شوند و اقارب در خط افقی (مانند خواهر و برادر) چنین حقی ندارند.

شرایط تعلق نفقه اقارب:

۱. وجود رابطه خویشاوندی در خط عمودی

۲. فقر و نیاز واجب‌النفقه

۳. توان مالی منفق

۴. زنده بودن منفق و واجب‌النفقه

در صورت وجود چند منفق در یک طبقه، مسئولیت پرداخت به صورت مساوی است.

*****

۷. مرجع صالح و صلاحیت دادگاه در دعاوی نفقه :

صلاحیت رسیدگی به دعاوی نفقه طبق قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، با دادگاه خانواده است. مطابق ماده ۱۲ این قانون، زوجه می‌تواند دعوای خود را در محل اقامت خوانده یا محل سکونت خود اقامه کند.

در صورتی که مبلغ نفقه در حد صلاحیت شورای حل اختلاف باشد، این شورا نیز صالح به رسیدگی است.

در دعاوی مربوط به نفقه اقارب و فرزندان نیز مرجع صالح دادگاه خانواده است. دادخواست باید در دفتر خدمات قضایی محل اقامت خواهان ثبت شود.

*****

۸. طرق مطالبه نفقه و اجرای احکام مربوطه :

راه‌های قانونی مطالبه نفقه عبارت‌اند از:

۱. طرح دعوای حقوقی مطالبه نفقه

زوجه یا واجب‌النفقه با تقدیم دادخواست رسمی می‌تواند نفقه جاری و معوقه را از دادگاه خانواده مطالبه کند. دادگاه پس از احراز استحقاق و تعیین میزان نفقه، حکم صادر می‌کند.

۲. اجرای حکم و وصول مطالبات

پس از صدور حکم قطعی و اجراییه، نفقه از طریق اجرای احکام مدنی قابل وصول است. توقیف اموال و کسر از حقوق از جمله روش‌های اجرایی است.

۳. طرح شکایت کیفری ترک انفاق

در صورت استنکاف زوج یا منفق از پرداخت نفقه با وجود تمکن مالی، واجب‌النفقه می‌تواند شکایت کیفری مطرح کند. این امر علاوه بر مطالبه مدنی است.

*****

۹. ضمانت اجرای مدنی و کیفری ترک انفاق :

ترک انفاق هم ضمانت اجرای مدنی دارد و هم ضمانت اجرای کیفری.

ضمانت اجرای مدنی عبارت است از صدور حکم الزام به پرداخت نفقه و اجرای آن از طریق توقیف اموال، کسر از حقوق و اقدامات اجرایی دیگر.

از نظر کیفری، مطابق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده، هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین نپردازد یا از پرداخت نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند، به حبس محکوم می‌شود. این جرم قابل گذشت است و با رضایت شاکی خصوصی یا پرداخت نفقه، تعقیب کیفری موقوف می‌شود.

*****

۱۰. آرای وحدت رویه و رویه قضایی مرتبط با نفقه :

۱. رأی وحدت رویه شماره ۶۳۳ مورخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۷۸ هیأت عمومی

این رأی تصریح می‌کند که ترک انفاق زوجه با وجود استطاعت مالی، جرم محسوب می‌شود و قابلیت تعقیب کیفری دارد.

۲. آراء متعدد محاکم خانواده در تفسیر تمکین و تعیین میزان نفقه بر اساس عرف و شأن خانوادگی زوجه صادر شده که رویه عملی محاکم را شکل داده است.

۳. نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه در خصوص امکان مطالبه نفقه معوقه توسط زوجه حتی در زمان طلاق یا پس از آن نیز مورد استناد قرار می‌گیرد.

*****

۱۱. استثنائات و نظریات مشورتی و اختلافات قضایی :

۱. زوجه می‌تواند نفقه ایام گذشته را مطالبه نماید و مرور زمان در این خصوص وجود ندارد.

۲. در صورت عدم تمکین به دلیل عذر موجه، زوجه همچنان مستحق نفقه است.

۳. در نکاح موقت اصل بر عدم تعلق نفقه است مگر وجود شرط یا عرف مسلم.

۴. ترک انفاق جرم قابل گذشت است و با رضایت زوجه یا پرداخت بدهی موقوف می‌شود.

۵. در خصوص نفقه اقارب، اگر چند منفق در یک طبقه وجود داشته باشند، پرداخت به صورت مساوی است.

۶. در تعیین میزان نفقه، عرف و شأن اجتماعی نقش محوری دارد.

*****

۱۲. نمونه دلایل و مستندات لازم برای مطالبه نفقه :

برای طرح دعوی مطالبه نفقه، ارائه دلایل و مستندات زیر ضروری است:

۱. تصویر شناسنامه و عقدنامه یا سند نکاح

۲. ادله اثبات تمکین یا عدم نشوز زوجه

۳. مدارک اثبات وضعیت مالی زوج (حقوق، اموال، دارایی‌ها)

۴. مدارک اثبات هزینه‌های متعارف زندگی (اجاره‌نامه، قبوض خدماتی، هزینه درمان و پوشاک)

۵. مدارک مربوط به وضعیت فرزندان (شناسنامه، هزینه تحصیل و درمان)

۶. شهادت شهود در صورت نبود اسناد کتبی

۷. اظهارنامه رسمی در خصوص مطالبه نفقه معوقه (در صورت وجود)

*****

۱۳. جمع‌بندی و توصیه‌های کاربردی :

۱. نفقه زوجه در نکاح دائم یک حق مالی قطعی و غیرقابل اسقاط است و عدم پرداخت آن هم ضمانت اجرای مدنی دارد و هم کیفری.

۲. زوجه می‌تواند نفقه گذشته را نیز مطالبه کند و این مطالبه محدود به زمان خاصی نیست.

۳. نفقه فرزندان و اقارب نیز به موجب قانون الزام‌آور است و در صورت استنکاف، امکان طرح دعوی وجود دارد.

۴. تعیین میزان نفقه تابع عرف، شأن اجتماعی زوجه و وضعیت مالی منفق است و توسط دادگاه تعیین می‌شود.

۵. دعاوی نفقه باید در دادگاه خانواده محل اقامت خواهان یا خوانده مطرح شود.

۶. استفاده هم‌زمان از مسیر مدنی و کیفری (مطالبه و شکایت ترک انفاق) می‌تواند در تحقق سریع‌تر حق مؤثر باشد.

۷. استناد به مواد قانونی و آرای وحدت رویه معتبر (از جمله رأی وحدت رویه شماره ۶۳۳) در دعاوی نفقه اهمیت زیادی دارد.

*****

14. ماخذ و منابع :

ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی (تکلیف زوج به پرداخت نفقه در نکاح دائم)

ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی (تعریف نفقه و مصادیق آن)

ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی (اثر نشوز بر نفقه)

ماده ۱۱۹۷ و ۱۱۹۹ قانون مدنی (نفقه اقارب و فرزندان)

ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ (ترک انفاق و مجازات کیفری)

رأی وحدت رویه شماره ۶۳۳ مورخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۷۸ هیأت عمومی

*****