نامزدی و آثار حقوقی آن

فهرست عناوین اصلی :

۱. تعریف و ماهیت نامزدی (وعده ازدواج)

۲. وضعیت حقوقی نامزدی در برابر مقررات ازدواج

۳. آثار مالی نامزدی: مهریه، هدایای نامزدی و استرداد آنها

۴. آثار تکلیفی و تعهدات قراردادی یا اخلاقی طرفین در دوران نامزدی

۵. خسارات ناشی از برهم‌زدن نامزدی و شرایط مطالبه آن

۶. استثنائات و موارد خاص: فوت، تدلیس، کتمان واقعیت، جهل به اوضاع جسمی و روانی

۷. مرجع صالح و دادگاه صلاحیت‌دار در دعاوی مرتبط با نامزدی

۸. آرای وحدت رویه و رویه‌های قضایی قابل استناد

۹. نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضائیه

۱۰. نکات عرفی، آیینی و حقوق تطبیقی

۱۱. جمع‌بندی عملی و راهنمای اقامه دعوا

۱۲. منابع و مآخذ قانونی و قضایی

13. نتیجه گیری

*****

۱. تعریف و ماهیت نامزدی (وعده ازدواج) :

نامزدی عبارت است از وعده‌ای برای ازدواج در آینده که بین زن و مرد (و خانواده‌های آنها) صورت می‌گیرد. این مرحله، پیش‌قراردادی عرفی و مقدماتی است و مطابق ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی، هیچ گونه رابطه زوجیت و آثار قانونی نکاح را ایجاد نمی‌کند. نامزدی صرفاً نشانه‌ی توافق مقدماتی طرفین برای ازدواج در آینده است. قانونگذار در این ماده تصریح کرده است: «وعده ازدواج ایجاد علقه زوجیت نمی‌کند، اگر چه تمام یا قسمتی از مهریه که بین طرفین برای موقع ازدواج مقرر شده پرداخت شده باشد.»

بر اساس این ماده، نامزدی به تنهایی:

موجب محرمیت بین طرفین نمی‌شود.

آثار قانونی عقد نکاح را ندارد.

قابل الزام از طریق مراجع قضایی برای وقوع عقد ازدواج نیست.

نکته: در فقه و حقوق ایران، وعده ازدواج جایگاه محترمی دارد اما الزام‌آور به معنای اجبار به ازدواج نیست.

*****

۲. وضعیت حقوقی نامزدی در برابر مقررات ازدواج :

نامزدی را نمی‌توان یک عقد لازم یا حتی جایگزین عقد نکاح دانست؛ بلکه یک وضعیت حقوقی عرفی و اخلاقی است. بر اساس ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی، هر یک از طرفین تا قبل از انعقاد نکاح، حق دارند بدون نیاز به اثبات دلیل، از وصلت منصرف شوند. آثار این وضعیت:

طرفین نمی‌توانند دیگری را به انجام عقد ازدواج ملزم کنند.

صرف وعده ازدواج، مسئولیت قانونی الزام‌آور برای وقوع ازدواج ایجاد نمی‌کند.

دادگاه نیز نمی‌تواند حکمی به الزام یکی از نامزدها به ازدواج صادر کند.

با این حال، در صورت بروز خسارت به دلیل نقض اعتماد مشروع یا رفتار خلاف عرف و تقصیرآمیز، ممکن است مسئولیت مدنی مطرح شود.

*****

۳. آثار مالی نامزدی: مهریه، هدایای نامزدی و استرداد آنها :

الف) مهریه

اگر مهریه‌ای در زمان نامزدی پرداخت شود، این پرداخت به خودی خود سبب ایجاد زوجیت نمی‌شود. در صورت به‌هم‌خوردن نامزدی، امکان استرداد مهریه پرداختی بستگی به شرایط پرداخت دارد. معمولاً اگر پرداخت مهریه به عنوان هدیه یا پیش‌پرداخت ازدواج باشد، بر اساس قواعد مربوط به هبه یا امانت، قابل استرداد است.

ب) هدایای نامزدی

مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ قانون مدنی به این موضوع پرداخته‌اند:

ماده ۱۰۳۷: هر یک از نامزدها می‌تواند هدایایی را که برای وصلت منظور به طرف مقابل یا خانواده او داده، مطالبه کند. اگر عین هدایا موجود نباشد و عادتا نگاه داشته می‌شده، می‌توان قیمت آن را مطالبه کرد، مگر اینکه هدیه بدون تقصیر طرف مقابل تلف شده باشد.

ماده ۱۰۳۸: در صورت فوت یکی از نامزدها، حق رجوع به قیمت هدایا وجود ندارد.

بنابراین:

هدایا در صورت موجود بودن مسترد می‌شوند.

در صورت تلف بدون تقصیر طرف مقابل، قابل مطالبه نیستند.

در صورت تلف با تقصیر، قیمت آن قابل مطالبه است.

هدایا یا اشیایی که عرفاً مصرف می‌شوند (مثل عطر مصرف‌شده، مواد خوراکی و...) قابل استرداد نیستند.

*****

۴. آثار تکلیفی و تعهدات قراردادی یا اخلاقی طرفین در دوران نامزدی :

نامزدی تعهد الزام‌آور به ازدواج ایجاد نمی‌کند اما طرفین نسبت به یکدیگر وظیفه حسن نیت و احترام به اعتماد مشروع دارند. به همین دلیل اگر یکی از نامزدها با رفتاری مغایر با این اعتماد موجب ورود زیان به طرف مقابل شود، می‌توان از قواعد مسئولیت مدنی برای جبران خسارت استفاده کرد.

مهم‌ترین تعهدات اخلاقی و اجتماعی در دوران نامزدی:

صداقت در معرفی وضعیت شخصی، خانوادگی و مالی.

عدم فریب یا تدلیس.

رعایت حرمت‌ها و حفظ آبروی طرف مقابل.

عدم بهره‌برداری نادرست از اعتماد طرف دیگر.

*****

۵. خسارات ناشی از برهم‌زدن نامزدی و شرایط مطالبه آن :

قانون مدنی پس از حذف ماده ۱۰۳۶، به صراحت درباره خسارت ناشی از برهم زدن نامزدی حکمی ندارد؛ اما با تکیه بر قواعد مسئولیت مدنی (قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹) می‌توان در صورت اثبات تقصیر، خسارت را مطالبه کرد.

شرایط اصلی مطالبه خسارت:

۱. وجود تقصیر یا رفتار نامتعارف از سوی طرف مقابل (مثل فریب، وعده دروغین، تحمیل هزینه‌های سنگین و...)

۲. اثبات ورود خسارت مادی یا معنوی.

۳. وجود رابطه سببیت بین رفتار طرف مقابل و زیان وارد شده.

مثال: اگر خانواده یکی از نامزدها با وعده ازدواج باعث صرف هزینه سنگین در تهیه جهیزیه یا مراسم شوند و بعد بدون علت موجه وصلت را بر هم بزنند، طرف زیان‌دیده می‌تواند خسارت مادی را مطالبه کند.

*****

۶. استثنائات و موارد خاص:

۱. فوت یکی از نامزدها:

بر اساس ماده ۱۰۳۸ قانون مدنی، در صورت فوت، رجوع به قیمت هدایا ممکن نیست و تنها در صورت وجود عین هدایا، امکان استرداد وجود دارد.

۲. تدلیس یا فریب:

اگر یکی از نامزدها واقعیت مهمی را (مانند ازدواج قبلی، بیماری جدی، وضعیت روانی یا جسمی نامناسب) پنهان کند و طرف مقابل با اعتماد به آن وعده تن به نامزدی دهد، امکان اقامه دعوای خسارت وجود دارد.

۳. کتمان وضعیت‌های مهم:

در صورت کتمان واقعیت‌های اساسی و تاثیرگذار بر تصمیم به ازدواج (مانند محکومیت کیفری یا بیماری‌های واگیردار و...) نیز مسئولیت مدنی قابل طرح است.

۴. فسخ اخلاقی نامزدی:

اگر برهم‌زدن نامزدی به علت موجه (مثل کشف وضعیت خطرناک یا نامناسب در طرف مقابل) باشد، معمولاً مسئولیتی متوجه شخص برهم‌زننده نیست.

*****

۷. مرجع صالح و دادگاه صلاحیت‌دار در دعاوی مرتبط با نامزدی :

بر اساس قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، دادگاه خانواده مرجع صالح رسیدگی به دعاوی مربوط به نامزدی است.

مطابق ماده ۴ قانون حمایت خانواده، دعاوی مربوط به نامزدی، نکاح، طلاق، مهریه و سایر امور خانوادگی در صلاحیت دادگاه خانواده می‌باشد.

مطابق ماده ۱۲ همین قانون، دعاوی خانوادگی معمولاً در دادگاه محل اقامت زوجه مطرح می‌شود، مگر در موارد استثنایی.

بنابراین:

دعوای استرداد هدایا و خسارت ناشی از برهم‌زدن نامزدی باید در دادگاه خانواده مطرح شود.

این دادگاه صلاحیت رسیدگی به دعاوی مرتبط با مهریه پرداخت‌شده در دوران نامزدی را نیز دارد.

*****

۸. آرای وحدت رویه و رویه‌های قضایی قابل استناد :

۱. رأی وحدت رویه شماره ۷۴۱ هیأت عمومی دیوان عالی کشور

موضوع: تدلیس در ازدواج و آثار آن در حقوق ایران.

اهمیت: هرچند این رأی مستقیماً درباره عقد نکاح است، اما دادگاه‌ها در مواردی مشابه در دوران نامزدی از استدلال آن استفاده می‌کنند، زیرا تدلیس پیش از عقد نیز می‌تواند مسئولیت مدنی به دنبال داشته باشد.

۲. دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۷۰۲۲۱۰۰۰۷۲۳

موضوع: استرداد هدایای نامزدی و صلاحیت دادگاه خانواده.

اهمیت: تأیید صلاحیت دادگاه خانواده و حق استرداد هدایا در صورت تلف با تقصیر.

۳. آرای متعدد دادگاه‌های تجدیدنظر در خصوص استرداد طلا، زیورآلات و هدایای قابل نگهداری به استناد ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی.

*****

۹. نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضائیه :

۱. نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۰/۱۳۲۴ مورخ ۱۴۰۰/۱۱/۲۰

مضمون: در صورت برهم خوردن نامزدی، استرداد هدایای غیرمصرفی با رعایت مقررات مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ امکان‌پذیر است.

۲. نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۷۸۵ مورخ ۱۳۹۸/۱۱/۰۶

مضمون: تفکیک میان تعهدات پیش از عقد و شروط ضمن عقد. وعده ازدواج به تنهایی ایجاد تعهد الزام‌آور نمی‌کند، اما در صورت ورود خسارت قابل پیگیری است.

*****

۱۰. نکات عرفی، آیینی و حقوق تطبیقی :

عرف نقش تعیین‌کننده‌ای در تشخیص «هدایای قابل استرداد» دارد. برای مثال، در عرف ایران طلا و جواهرات، لباس‌های خاص، وسایل منزل یا وسایل با ارزش مالی زیاد قابل استرداد تلقی می‌شوند.

هدایا یا اشیای مصرفی مثل عطر مصرف‌شده یا کیک و شیرینی قابل استرداد نیستند.

در بسیاری از نظام‌های حقوقی جهان (از جمله فرانسه، آلمان و سوئیس)، وعده ازدواج الزام‌آور نیست و صرفاً امکان مطالبه خسارت یا استرداد هدایا در صورت برهم خوردن آن وجود دارد.

*****

۱۱. جمع‌بندی عملی و راهنمای اقامه دعوا :

۱. دعوای استرداد هدایا:

مستند قانونی: مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ قانون مدنی.

دادگاه صالح: دادگاه خانواده محل اقامت خوانده.

مدارک لازم: رسید خرید هدایا، شهادت شهود، عکس، پیامک یا مدارک اثبات‌دهنده.

۲. دعوای مطالبه خسارت ناشی از برهم‌زدن نامزدی:

مستند قانونی: قواعد عمومی مسئولیت مدنی و قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹.

شرایط: اثبات تقصیر، ورود خسارت و رابطه سببیت.

دادگاه صالح: دادگاه خانواده.

۳. دعوای استرداد مهریه پرداختی در دوران نامزدی:

مستند: قواعد عمومی هبه و امانت.

دادگاه صالح: دادگاه خانواده.

۴. نکته مهم: هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند دیگری را مجبور به ازدواج کنند و تنها امکان استرداد هدایا و مطالبه خسارت در صورت تقصیر وجود دارد.

*****

۱۲. منابع و مآخذ قانونی و قضایی :

قانون مدنی: مواد ۱۰۳۵، ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸

قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱: ماده ۴ و ماده ۱۲

رأی وحدت رویه شماره ۷۴۱ هیأت عمومی دیوان عالی کشور

دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۷۰۲۲۱۰۰۰۷۲۳ و آرای مشابه درباره استرداد هدایا

نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضائیه (۷/۱۴۰۰/۱۳۲۴ و ۷/۹۸/۷۸۵)

قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹

*****

13. نتیجه گیری :

نامزدی یک وضعیت حقوقی مقدماتی و فاقد آثار زوجیت است. قانونگذار ایران وعده ازدواج را الزام‌آور به معنای اجبار به ازدواج نمی‌داند. با این حال، آثار مالی و مسئولیت‌های ناشی از رفتار خلاف عرف یا فریب در دوران نامزدی می‌تواند منجر به طرح دعاوی استرداد هدایا یا مطالبه خسارت در دادگاه خانواده شود. اثبات این دعاوی بر اساس مدارک، دلایل و قواعد عرفی و قانونی صورت می‌گیرد.

*****