نصب و عزل قیم، نصب امین و ضمّ امین

فهرست کلی عناوین مقاله :

۱. تعریف‌ها و مفاهیم کلیدی: قیم، امین، ضمّ امین، نصب و عزل

۲. منابع و مبانی قانونی اصلی

۳. موارد و موجبات نصب قیم

۴. شرایط و موانع انتخاب قیم

۵. مرجع صالح و صلاحیت رسیدگی

۶. روند عملی و تشریفات صدور حکم نصب قیم

۷. اختیارات و حدود قیم در اموال و شخص محجور

۸. وظایف، تکالیف و نظارت مدعی‌العموم بر قیم

۹. موجبات و تشریفات عزل قیم

۱۰. نصب امین: کاربردها، مبانی قانونی و تمایز با قیم

۱۱. ضمّ امین: مفهوم، موارد، حدود اختیارات و آثار حقوقی

۱۲. تفاوت‌ها و تشابه‌های قیم و امین

۱۳. رویه قضایی قابل استناد و آراء وحدت رویه مهم

۱۴. نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه

۱۵. موارد اختلاف و استثنائات رایج در عمل قضایی

۱۶. چک‌لیست مدارک و نمونه دادخواست نصب قیم و امین

۱۷. نکات کاربردی برای وکلا و کارشناسان امور حسبی

۱۸. جمع‌بندی

۱۹. منابع اصلی

*****

۱. تعریف‌ها و مفاهیم کلیدی :

قیم: شخصی است که به موجب حکم دادگاه، برای اداره امور مالی و شخصی محجور (صغیر، مجنون یا غیررشید) منصوب می‌شود. قیم جایگزین ولی قهری در مواقعی است که ولی خاص وجود ندارد یا صلاحیت اداره امور محجور را ندارد.

امین: شخصی است که از سوی دادگاه جهت اداره امور مالی یا شخصی کسی که به‌صورت موقت قادر به اداره امور خود نیست (مانند غایب مفقودالاثر یا شخص ناتوان به دلیل بیماری یا کهولت سن) تعیین می‌شود.

ضمّ امین: هنگامی که دادگاه به هر دلیلی احساس کند قیم یا ولی قهری ممکن است در اداره امور محجور تعدی یا تفریط کند، برای نظارت بر وی امینی را به او ضمیمه می‌نماید.

نصب: صدور حکم از سوی دادگاه صالح برای تعیین قیم یا امین.

عزل: برکناری قیم از وظایف خود بر اساس حکم دادگاه به علت از بین رفتن شرایط یا ارتکاب تقصیر.

*****

۲. منابع و مبانی قانونی اصلی :

اصلی‌ترین مبانی قانونی این موضوع در موارد زیر است:

قانون مدنی: مواد ۱۲۱۸ تا ۱۲۵۲ (در باب حجر و قیمومت)

قانون امور حسبی: مواد ۴۸ تا ۵۴ و مواد ۱۰۳ تا ۱۰۴ (در باب نصب امین)

ماده ۱۰۱۳ قانون مدنی: در باب تضمین امین

آراء وحدت رویه دیوان عالی کشور: شماره ۳۰، ۷۵۳، ۸۱۶

نظریه‌های مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه: از جمله نظریه شماره ۷/۱۴۰۱/۶۱۸ و ۷/۱۴۰۰/۱۲۶۵

*****

۳. موارد و موجبات نصب قیم :

طبق ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی، برای افراد زیر قیم تعیین می‌شود:

۱. صغاری که ولی خاص (پدر یا جد پدری) ندارند.

۲. مجانینی که ولی خاص ندارند.

۳. غیررشیدانی که ولی خاص ندارند.

هدف قانون از نصب قیم، حفظ مصلحت محجور و جلوگیری از تضییع حقوق وی است. در این موارد، دادستان یا هر شخص ذی‌نفع می‌تواند از دادگاه تقاضای نصب قیم کند.

*****

۴. شرایط و موانع انتخاب قیم :

شرایط لازم برای قیم:

بلوغ و رشد، امانت و حسن شهرت، عدم ورشکستگی به تقصیر، عدم محکومیت به جرایم مالی و اخلاقی

موانع قیمومت طبق ماده ۱۲۳۱ قانون مدنی:

محجوران، کسانی که خود تحت ولایت یا قیمومت‌اند، محکومان به خیانت در امانت، سرقت، کلاهبرداری، اختلاس، ورشکستگی به تقصیر و افرادی که به‌واسطه سوءرفتار یا فساد اخلاق صلاحیت ندارند.

در صورت وجود اقربا، دادگاه با رعایت مصلحت محجور، اقربا را بر دیگران مقدم می‌دارد.

*****

۵. مرجع صالح و صلاحیت رسیدگی :

بر اساس ماده ۴۸ قانون امور حسبی، دادگاه صالح برای رسیدگی به امور قیمومت، دادگاه شهرستان محل اقامت محجور است. چنانچه محجور در ایران اقامتگاه نداشته باشد، دادگاه محل سکونت او صالح است. بر طبق ماده ۵۴ همان قانون، تمام امور بعدی از جمله عزل قیم، تعیین قیم موقت یا ضم امین، در صلاحیت همان دادگاهی است که قیم را منصوب کرده است. رأی وحدت رویه شماره ۷۵۳ (۱۳۹۵/۰۶/۰۲) این قاعده را تأیید می‌کند. اما رأی وحدت رویه شماره ۸۱۶ (۱۴۰۰/۰۹/۱۶) مقرر داشته که اگر اقامتگاه محجور تغییر کند، دادگاه جدید محل اقامت نیز صالح است.

*****

۶. روند عملی و تشریفات صدور حکم نصب قیم :

متقاضی: دادستان، ذی‌نفع یا بستگان نزدیک.

مدارک لازم: شناسنامه محجور، گواهی فوت ولی خاص، گواهی پزشکی قانونی (در موارد جنون یا عدم رشد)، مدارک اثبات فقدان ولی خاص

رسیدگی دادگاه: دادگاه پس از بررسی مدارک، استماع شهود و دریافت گزارش پزشکی، در صورت احراز حجر یا فقدان ولی، حکم به نصب قیم صادر می‌کند. دادستان بر روند کار نظارت دارد و معمولاً قبل از صدور حکم، نظر وی اخذ می‌شود.

*****

۷. اختیارات و حدود قیم در اموال و شخص محجور :

قیم نماینده قانونی محجور در کلیه امور است، ولی اختیارات او محدود به مصلحت مولی‌علیه است.

طبق ماده ۱۲۴۱ قانون مدنی، قیم نمی‌تواند: اموال غیرمنقول محجور را بفروشد یا رهن بگذارد مگر با تصویب دادستان. دعاوی مربوط به محجور را صلح کند مگر با تصویب دادستان. خود را در مقابل محجور بدهکار کند مگر در موارد قانونی. قیم موظف است سالی یک‌بار حساب عملکرد خود را به دادستان ارائه دهد.

۸. وظایف، تکالیف و نظارت مدعی‌العموم بر قیم :

بر اساس ماده ۱۲۴۳ قانون مدنی، دادستان می‌تواند از قیم تضمین بخواهد. اگر قیم از دادن تضمین امتناع کند، عزل خواهد شد.

طبق ماده ۱۲۴۴، قیم مکلف است حساب سالیانه خود را به دادستان بدهد و در صورت امتناع، ممکن است عزل شود.

مدعی‌العموم ناظرِ دائمی قیم است و موظف است بر اعمال او مراقبت کند تا از هرگونه خیانت یا سوءاداره جلوگیری شود.

*****

۹. موجبات و تشریفات عزل قیم :

عزل قیم بر پایه مواد ۱۲۴۸ تا ۱۲۵۲ قانون مدنی انجام می‌شود.

موجبات اصلی عزل:

۱. فقدان شرایط امانت و حسن شهرت.

۲. محکومیت قطعی به جرایم مالی یا اخلاقی.

۳. ورشکستگی به تقصیر.

۴. عدم ارائه حساب سالیانه.

۵. ازدواج بدون اعلام به دادستان.

در صورت تعقیب کیفری قیم یا تقصیر در اداره اموال، دادگاه می‌تواند قیم موقت یا امین ضمیمه تعیین کند (ماده ۱۲۵۰).

*****

۱۰. نصب امین: کاربردها، مبانی قانونی و تمایز با قیم :

بر اساس مواد ۱۰۳ و ۱۰۴ قانون امور حسبی، امین در موارد زیر تعیین می‌شود:

۱. اداره اموال غایب مفقودالاثر.

۲. اداره اموال شخصی که به‌علت بیماری یا کهولت سن قادر به اداره امور خود نیست.

۳. مواردی که قانون یا دادگاه به مصلحت تشخیص دهد.

تفاوت با قیم:

قیم برای شخص «محجور» نصب می‌شود، ولی امین برای شخصی که محجور نیست اما قادر به اداره امورش نمی‌باشد.

قیم امور شخصی و مالی را اداره می‌کند؛ امین معمولاً فقط امور مالی را اداره می‌نماید.

*****

۱۱. ضمّ امین: مفهوم، موارد، حدود اختیارات و آثار حقوقی :

ضمّ امین یعنی تعیین شخصی به‌عنوان ناظر یا همکار با قیم یا ولی قهری.

دادگاه در موارد زیر ممکن است ضمّ امین کند:

زمانی که احتمال تعدی یا تفریط از سوی قیم وجود دارد.

هنگامی که قیم فاقد صلاحیت کامل است ولی عزل آن در حال بررسی است.

در شرایطی که مصلحت محجور اقتضا دارد دو نفر بر اموال او نظارت کنند.

وظایف امین ضمیمه معمولاً در حکم دادگاه مشخص می‌شود و می‌تواند شامل نظارت بر معاملات، دریافت حساب‌ها و ارائه گزارش به دادستان باشد.

*****

۱۲. تفاوت‌ها و شباهت های‌های قیم و امین :

شباهت‌ها:

۱. مسئولیت نگهداری و مراقبت از فرد یا اموال: هم قیم و هم امین، مسئولیت نگهداری از اموال یا فردی را بر عهده دارند که در موقعیت خاصی قرار دارد. برای مثال، قیم ممکن است برای فرد نابالغ یا محجور (افراد بالغی که توانایی مدیریت امور خود را ندارند) تعیین شود و امین برای نگهداری اموال کسی که در شرایط مشابه قرار دارد.

۲. لزوم امانت داری: هم قیم و هم امین باید در انجام وظایف خود امانت دار بوده و از سوء استفاده از اموال یا وضعیت فرد تحت سرپرستی خود پرهیز کنند.

۳. هر دو با حکم دادگاه تعیین می‌شوند.

۴. هر دو مکلف به رعایت مصلحت و ارائه حساب‌اند.

۵. هر دو زیر نظر مدعی‌العموم فعالیت می‌کنند.

تفاوت‌ها:

۱. نوع مسئولیت و زمینه قانونی:

قیم: قیم معمولاً برای افراد نابالغ، مجنون یا افراد فاقد اهلیت در امور خود (مثل محجورین) انتخاب می‌شود. قیم مسئولیت‌های گسترده‌تری دارد و حتی در برخی موارد می‌تواند تصمیمات مهمی برای شخص تحت قیمومت اتخاذ کند.

امین: امین عموماً برای نگهداری اموال فرد دیگری منصوب می‌شود، نه برای سرپرستی از خود فرد. این مسئولیت می‌تواند مربوط به امانت‌هایی مانند مال یا اشیای شخصی باشد. امین بیشتر مسئولیت در امور مالی دارد و ممکن است در مواردی که فرد صاحب اموال قادر به اداره آن‌ها نیست، به کار گرفته شود.

۲. دامنه اختیارات:

قیم: قیم اختیار بیشتری دارد و می‌تواند تصمیمات مختلفی برای فرد تحت قیمومت خود بگیرد، از جمله تصمیمات مالی، تحصیلی یا حتی درمانی.

امین: اختیارات امین محدودتر است و بیشتر به نگهداری از اموال و حفظ آن‌ها مربوط می‌شود. امین معمولاً نمی‌تواند تصمیمات کلیدی برای فرد تحت سرپرستی خود اتخاذ کند.

*****

۱۳. رویه قضایی قابل استناد و آراء وحدت رویه مهم :

۱. رأی وحدت رویه شماره ۳۰ (۱۳۶۴/۱۰/۰۳):

تأکید بر لزوم نصب قیم برای افراد فاقد ولی پس از بلوغ و پیش از اثبات رشد.

۲. رأی وحدت رویه شماره ۷۵۳ (۱۳۹۵/۰۶/۰۲):

عزل قیم و تعیین قیم جدید در صلاحیت همان دادگاهی است که ابتدا قیم را نصب کرده است.

۳. رأی وحدت رویه شماره ۸۱۶ (۱۴۰۰/۰۹/۱۶):

در صورت تغییر اقامتگاه محجور، دادگاه محل اقامت جدید نیز صالح است.

*****

۱۴. نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه :

۱. نظریه شماره ۷/۱۴۰۱/۶۱۸ مورخ ۱۴۰۱/۱۰/۱۷:

درخواست حجر و نصب قیم می‌تواند جداگانه مطرح شود و الزام به رسیدگی هم‌زمان وجود ندارد.

۲. نظریه شماره ۷/۱۴۰۰/۱۲۶۵ مورخ ۱۴۰۱/۰۱/۲۳:

دادگاه صالح در امور قیمومت، دادگاه محل اقامت محجور است؛ تغییر محل اقامت موجب تغییر صلاحیت می‌شود.

*****

۱۵. موارد اختلاف و استثنائات رایج در عمل قضایی :

اختلاف در تعیین دادگاه صالح (به‌ویژه پس از تغییر محل اقامت محجور).

تردید در تشخیص حجر یا رشد (نیاز به نظریه پزشکی قانونی).

عدم ارائه حساب سالیانه از سوی قیم و تعلل دادستان در پیگیری.

سوءاستفاده برخی قیم‌ها در معاملات مالی محجور و تأخیر در ضم امین.

در این موارد، رویه غالب دادگاه‌ها استناد به رأی وحدت رویه ۸۱۶ و نظریات مشورتی جدید است.

*****

۱۶. چک‌لیست مدارک و نمونه دادخواست نصب قیم و امین :

مدارک لازم: شناسنامه و کارت ملی محجور، گواهی فوت ولی خاص (در صورت نیاز)، گواهی پزشکی یا کارشناسی حجر، استشهادیه محلی، دلایل فقدان ولی یا عدم صلاحیت او،

نمونه دادخواست نصب قیم (نمونه‌ای از ساختار):

ریاست محترم دادگاه خانواده شهرستان ... با سلام احتراماً، نظر به اینکه فرزند صغیر/شخص مجنون/غیررشید اینجانب فاقد ولی خاص بوده و نیازمند اداره امور مالی و شخصی می‌باشد، مستنداً به ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی و مواد ۴۸ و ۵۴ قانون امور حسبی، تقاضای صدور حکم نصب قیم برای وی را دارم. مشخصات محجور: ... مشخصات قیم پیشنهادی: ... مدارک پیوست: ... با تشکر امضاء

*****

۱۷. نکات کاربردی برای وکلا و کارشناسان امور حسبی :

۱. همیشه ابتدا صلاحیت محلی دادگاه را بررسی کنید (به مواد ۴۸ و ۵۴ قانون امور حسبی و آراء وحدت رویه ۷۵۳ و ۸۱۶ توجه شود).

۲. ارائه گواهی پزشکی قانونی در دعاوی حجر و نصب قیم الزامی است.

۳. در صورت تردید در امانت قیم، تقاضای ضم امین کنید.

۴. مدعی‌العموم نقش محوری دارد و در بسیاری از تصمیمات باید تصویب او اخذ شود.

۵. برای معاملات غیرمنقول محجور، تصویب دادستان الزامی است.

*****

۱۸. جمع‌بندی :

نصب و عزل قیم و نیز نصب و ضم امین، از مهم‌ترین سازوکارهای حمایتی در حقوق ایران است که برای صیانت از اشخاص فاقد اهلیت و اموال آنان طراحی شده است.

در این حوزه، قانون مدنی و قانون امور حسبی چارچوب اصلی را تعیین کرده و دیوان عالی کشور از طریق آراء وحدت رویه، تفسیر و رویه ثابت را فراهم نموده است.

*****

۱۹. منابع اصلی :

منابع اصلی استناد در این مبحث:

مواد ۱۲۱۸ تا ۱۲۵۲ قانون مدنی

مواد ۴۸، ۵۴، ۱۰۳ و ۱۰۴ قانون امور حسبی

رأی وحدت رویه شماره ۳۰ (۱۳۶۴/۱۰/۰۳)

رأی وحدت رویه شماره ۷۵۳ (۱۳۹۵/۰۶/۰۲)

رأی وحدت رویه شماره ۸۱۶ (۱۴۰۰/۰۹/۱۶)

نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۱/۶۱۸ و ۷/۱۴۰۰/۱۲۶۵

*****