مطالبه خسارات

فهرست کلی عناوین

۱. مقدمه و کلیات

۲. تعریف و مفهوم خسارت در حقوق ایران

۳. مبانی فقهی و قانونی مطالبه خسارت

۴. اقسام خسارات در نظام حقوقی ایران

۵. شرایط عمومی تحقق مسئولیت مدنی و قراردادی

۶. خسارت قراردادی و وجه‌التزام

۷. خسارت خارج از قرارداد (مسئولیت مدنی)

۸. خسارت تأخیر تأدیه

۹. خسارت دادرسی

۱۰. خسارت معنوی و حدود پذیرش آن در نظام حقوقی

۱۱. خسارت ناشی از جرم

۱۲. نحوه مطالبه خسارت در مراجع قضایی

۱۳. صلاحیت دادگاه در دعاوی مطالبه خسارت

۱۴. استثنائات و محدودیت‌های مطالبه خسارت

۱۵. آرای وحدت رویه مرتبط

۱۶. نظریه‌های مشورتی مهم اداره حقوقی قوه قضاییه

۱۷. رویه قضایی و نکات کاربردی

۱۸. تفاوت‌ها و شباهت‌های انواع خسارات

۱۹. نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

*****

۱. مقدمه و کلیات

مطالبه خسارت از بنیادی‌ترین نهادهای جبران ضرر در حقوق ایران است. هرگاه شخصی در اثر تقصیر یا رفتار غیرقانونی دیگری دچار ضرر شود، قانونگذار به او اجازه داده است که جبران آن را از طریق دادگاه بخواهد.

این نهاد علاوه بر جنبه‌ی جبرانی، نقش بازدارنده در جلوگیری از نقض حقوق دیگران نیز دارد.

*****

۲. تعریف و مفهوم خسارت در حقوق ایران

خسارت به معنی زیان وارد بر شخص، مال یا منفعت مشروع است که باید توسط عامل زیان جبران شود.

مطابق رویه‌ی قضایی، خسارت تنها زمانی قابل مطالبه است که ضرر مسلم، مستقیم و متعارف باشد.

در نتیجه، خسارت فرضی یا غیرمستقیم قابل مطالبه نیست.

*****

۳. مبانی فقهی و قانونی مطالبه خسارت

۱. مبانی فقهی:

قاعده‌ی لاضرر و لاضرار، قاعده‌ی اتلاف (من أتلف مال الغیر فهو له ضامن)، قاعده‌ی تسبیب، و قاعده‌ی ید از مهم‌ترین مبانی فقهی‌اند.

۲. مبانی قانونی:

مواد ۲۲۱ تا ۲۳۱ قانون مدنی (در مسئولیت قراردادی)

مواد ۳۲۸ تا ۳۳۵ قانون مدنی (در اتلاف و تسبیب)

قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹

مواد ۵۱۵ تا ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی (در خصوص هزینه دادرسی و تأخیر تأدیه)

*****

۴. اقسام خسارات در نظام حقوقی ایران

۱. خسارت قراردادی

۲. خسارت خارج از قرارداد (مسئولیت مدنی)

۳. خسارت تأخیر تأدیه

۴. خسارت دادرسی

۵. خسارت معنوی

۶. خسارت ناشی از جرم

*****

۵. شرایط عمومی تحقق مسئولیت مدنی و قراردادی

الف) وجود ضرر واقعی و مسلم

ب) وقوع فعل یا ترک فعل زیان‌بار

ج) رابطه‌ی سببیت میان فعل و ضرر

د) تقصیر یا عمد عامل زیان

هـ) وجود قرارداد معتبر (در خسارت قراردادی)

بدون تحقق این شرایط، دعوای مطالبه خسارت قابل استماع نخواهد بود.

*****

۶. خسارت قراردادی و وجه‌التزام

مبنای خسارت قراردادی در مواد ۲۲۱، ۲۲۶، ۲۲۷ و ۲۳۰ قانون مدنی آمده است.

وجه‌التزام: مبلغی است که در ضمن قرارداد تعیین می‌شود تا در صورت تخلف یکی از طرفین، بدون نیاز به اثبات ضرر پرداخت گردد.

دادگاه حق تغییر وجه‌التزام را ندارد (ماده ۲۳۰ قانون مدنی).

📌 رأی وحدت رویه شماره ۸۰۵ مورخ ۱۳۹۹/۱۰/۱۶ دیوان عالی کشور:

وجه‌التزام جنبه‌ی الزام‌آور دارد و قابل تعدیل جز در موارد خلاف شرع یا نظم عمومی نیست.

*****

۷. خسارت خارج از قرارداد (مسئولیت مدنی)

بر اساس ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی، هر کس بدون مجوز قانونی به دیگری زیان وارد کند، مسئول جبران آن است.

نمونه‌ها:

خسارت ناشی از تصادف رانندگی

خسارت ناشی از نشر اکاذیب

خسارت ناشی از بی‌احتیاطی پزشک

خسارت وارد بر محیط زیست

در این موارد، دادگاه میزان خسارت را بر اساس نظریه کارشناسی تعیین می‌کند.

*****

۸. خسارت تأخیر تأدیه

مبنای قانونی: ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی.

شرایط:

۱. دین باید وجه نقد باشد.

۲. طلبکار باید طلب خود را مطالبه کرده باشد.

۳. بدهکار متمکن از پرداخت باشد اما نپردازد.

۴. تغییر شاخص قیمت سالانه توسط بانک مرکزی احراز شود.

📌 رأی وحدت رویه شماره ۸۱۲ مورخ ۱۴۰۰/۴/۱ دیوان عالی کشور:

در مورد چک، مبدأ خسارت تأخیر تأدیه، تاریخ مندرج در چک است نه تاریخ مطالبه.

*****

۹. خسارت دادرسی

بر اساس ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان می‌تواند کلیه هزینه‌هایی که برای طرح دعوا متحمل شده است را مطالبه کند.

این خسارت شامل موارد زیر است:

هزینه دادرسی و تمبر

حق‌الوکاله وکیل

هزینه کارشناسی

هزینه اجرای حکم

📌 نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۰/۱۴۷۶ مورخ ۱۴۰۱/۱/۲۲:

خسارت دادرسی تنها زمانی قابل مطالبه است که اقدامات خواهان ناشی از رفتار غیرقانونی خوانده باشد.

*****

۱۰. خسارت معنوی و حدود پذیرش آن

مبنای قانونی: ماده ۱ و ۹ قانون مسئولیت مدنی.

این ماده مقرر می‌دارد:

در صورتی که عمل زیان‌بار موجب صدمه حیثیتی یا روحی شود، دادگاه می‌تواند مرتکب را به جبران خسارت معنوی از طریق عذرخواهی یا پرداخت مبلغی محکوم نماید.

📌 نمونه‌های رویه قضایی:

لطمه به حیثیت شغلی در اثر نشر اکاذیب

توهین یا افترا

آسیب روحی ناشی از صدمه جسمی

*****

۱۱. خسارت ناشی از جرم

مطابق ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، شاکی می‌تواند ضرر و زیان مادی و معنوی ناشی از جرم را در دادگاه کیفری مطالبه کند.

دادگاه موظف است به دعوای ضرر و زیان همزمان با دعوای کیفری رسیدگی کند.

📌 نکته:

در صورت برائت متهم، دعوای ضرر و زیان باید در دادگاه حقوقی مطرح شود.

*****

۱۲. نحوه مطالبه خسارت در مراجع قضایی

مراحل مطالبه خسارت عبارت است از:

۱. ارسال اظهارنامه رسمی

۲. تقدیم دادخواست مطالبه خسارت

۳. ارجاع به کارشناس برای تعیین میزان ضرر

۴. صدور رأی و اجرای حکم

مدارک لازم:

مدارک دال بر ورود خسارت

مستندات قرارداد (در تعهدات)

گزارش کارشناسی یا دلایل اثباتی

*****

۱۳. صلاحیت دادگاه در دعاوی مطالبه خسارت

اصل بر صلاحیت دادگاه عمومی حقوقی محل اقامت خوانده است (ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی).

در خسارات ناشی از جرم، دادگاه کیفری صالح است.

در خسارات قراردادی، دادگاه محل اجرای تعهد نیز می‌تواند صالح باشد.

*****

۱۴. استثنائات و محدودیت‌های مطالبه خسارت

۱. در خسارات ناشی از حوادث قهری (فورس ماژور) مسئولیت منتفی است.

۲. در مواردی که زیان دیده خود در ایجاد ضرر مؤثر بوده است، خسارت کاهش می‌یابد.

۳. در وجه‌التزام، امکان تعدیل وجود ندارد مگر در تعارض با موازین شرعی.

*****

۱۵. آرای وحدت رویه مرتبط

شماره ۸۰۵ مورخ ۱۳۹۹/۱۰/۱۶: وجه‌التزام الزام‌آور است.

شماره ۸۱۲ مورخ ۱۴۰۰/۴/۱: مبدأ خسارت تأخیر تأدیه چک، تاریخ مندرج در چک است.

شماره ۶۶۶ مورخ ۱۳۸۲/۱۲/۲۶: خسارت معنوی قابل مطالبه است.

*****

۱۶. نظریه‌های مشورتی اداره حقوقی

۱. نظریه شماره ۷/۱۴۰۰/۱۴۷۶ مورخ ۱۴۰۱/۱/۲۲:

خسارت دادرسی تابع تقصیر خوانده است.

۲. نظریه شماره ۷/۹۸/۲۸۴۴ مورخ ۱۳۹۸/۱۲/۱۰:

مطالبه خسارت تأخیر تأدیه در دعاوی قراردادی منوط به تمکن مالی بدهکار است.

۳. نظریه شماره ۷/۹۶/۱۳۳۰ مورخ ۱۳۹۶/۵/۲۵:

خسارت معنوی در قالب جبران مادی یا عذرخواهی قابل حکم است.

*****

۱۷. رویه قضایی و نکات کاربردی

دادگاه‌ها برای احراز ضرر معمولاً به نظریه کارشناسی استناد می‌کنند.

در صورت فقدان تقصیر، حکم به رد دعوای خسارت صادر می‌شود.

خسارت تأخیر تأدیه تنها در دعاوی مالی وجه نقد قابل مطالبه است.

*****

۱۸. تفاوت‌ها و شباهت‌های انواع خسارات

نوع خسارتمنبع ایجادنیاز به اثبات ضررمراجع صالحنمونه قانونیقراردادینقض تعهدگاهی خیر (در وجه‌التزام)دادگاه حقوقیماده ۲۳۰ ق.مخارج از قراردادفعل زیان‌باربلیدادگاه حقوقیقانون مسئولیت مدنیتأخیر تأدیهتأخیر در پرداخت دین پولیبلیدادگاه حقوقیماده ۵۲۲ ق.آ.د.مدادرسیهزینه‌های اقامه دعواخیرهمان دادگاه رسیدگی‌کنندهماده ۵۱۵ ق.آ.د.مناشی از جرمارتکاب جرمبلیدادگاه کیفری یا حقوقیماده ۱۴ ق.آ.د.ک

*****

۱۹. نتیجه‌گیری نهایی

نهاد مطالبه خسارت در نظام حقوقی ایران بر پایه‌ی اصول عدالت، فقه اسلامی و قواعد آمره‌ی مدنی استوار است.

قانونگذار با تفکیک میان انواع خسارات (قراردادی، مدنی، دادرسی و معنوی) تلاش کرده تا از هرگونه تضییع حق جلوگیری کند.

دادگاه‌ها نیز با استناد به مواد قانونی، آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی، موظف‌اند خسارات مسلم را بر مبنای انصاف و قاعده لاضرر جبران نمایند.

*****